Uyku Bozuklukları

Uyku vücudun dinlenmesi ve yenilenmesi için çok önemli olan bir dönemdir. Uyku bozuklukları bedensel ve ruhsal sağlığın bozulmasına, yaşam kalitesinin azalmasına neden olur. Kazalara neden olabilmesi nedeniyle önemli bir halk sağlığı sorunu olarak ortaya çıkar.

Uyku bozuklukları uykuya dalma, sürdürme güçlüğü, vücudun biyolojik saati ile ilgili sorunlar veya gündüz aşırı uykululuk, uykuda yürüme, altını ıslatma, kabuslar halinde olabilir.

Birçok tıbbi problem ve psikiyatrik rahatsızlık uykuyu bozabilir

Erken uyanma, uykusuzluk ya da çok uyuma depresyonu olan hastalarda oldukça sıktır. Altta yatan hastalığın tedavisi uykunuzu düzeltmede yardımcı olabilir.

Periyodik Bacak Hareketleri: Uyku sırasında bir-iki saniye süreli bacak sıçramaları olur. Her gece sürekli bacak sıçraması uykuda kesintilere ve huzursuz bir uykuya neden olur. Yaşla birlikte daha ağır hale gelebilir. İlaçlar, akşam egzersizleri, sıcak banyolar ile tedavi sağlanır. Eğer demir düzeyi düşükse, demir tedavisi faydalı olur.

Gastro-özofajeal reflü: Göğüsün orta kısmında ağrı ve sertlik hissi olur ve mide ekşimesi olarak adlandırılır. Uyku sırasında mide içeriği boğaza geri gelir ve öksürerek ve boğulma hissi ile bir çok kez kişiyi uyandırır. Reflü sorununuz varsa, yatağın baş kısmını 15-20 cm kaldırın ya da başınızı yastıklarla yukarı kaldırın. Yine de devam ediyorsa reflüyü tedavi için uygun ilaç verilir.

Uykuda Solunum Bozuklukları: Bu hastalık grubunda en sık belirti uyku sırasında boğazda daralmadan kaynaklanan horlamadır. Bu durum aynı yatağı paylaşan bireyleri rahatsız eder. Boğazda darlık oluşturan nedenler yanı sıra aşırı kilo, alkol alımı, yorgunluk gibi durumlar da horlamayı arttırır. Boğazdaki daralma arttığında tamamen tıkanmaya ve nefesin durmasına yol açar. Gürültülü horlamalar arasında nefesin (10 saniyenin üstünde) durması, sonrasında tekrar nefes alma ve gürültülü horlamayla devam eden durum tıkayıcı (obstrüktif )uyku apne sendromu olarak adlandırılır. .

Uykunun bozulması metabolizmayı, kandaki oksijen oranını, kalp ve damarları, cinsel işlevleri etkiler. Kişi sabah uykusunu alamamış, dinlenmemiş şekilde uyanır. Uykusuzluk nedeni ile dikkat konsantrasyon bozukluğu, unutkanlık, gün içinde uykululuk gibi yakınmalar gelişebilir Dolayısıyla tüm bedensel ve ruhsal faaliyetleri etkileyen önemli bir sağlık sorunudur. Reçetelenmemiş ilaç kullanılması, altta yatan sorun bilinmeden uyku ile ilgili ilaç kullanılması zararlı olabilir. 'Obstrüktif uyku apne sendromu'nun tanısı için uyku laboratuarında uyku ve solunum kaydının yapılması ve incelenmesi şarttır.

Obstrüktif uyku apne sendromu tedavi edilebilir bir hastalıktır. Tedavide amaç uyku sırasında kapanma eğilimi artmış olan üst havayolunu dışarıdan pozitif basınç vererek açık tutmaktır. Bu amaçla burundan maske yoluyla uygulanan basınç tedavisi uygulanır. Üst havayolunda anatomik darlığı olan, orta düzeyde hastalığı olanlarda cerrahi tedavi uygun olabilir. Bu hastalarda seçilebilecek diğer tedavi yöntemi diş hekimliği tarafından düzenlenen ağız içine yerleştirilen ağız içi apareydir. Psikolojik destekle birlikte yapılan tedavi ile olumsuz sonuçlar azaltılabilir, giderilebilir.

Uykusuzluk

Uykuya dalma veya sürdürmede güçlük halinde her üç kişiden birinde görülen önemli bir sağlık problemidir. Her yaşta görülür. En sık kadınlar ve ileri yaştakilerde görülür.

Uyum Bozukluğuna Bağlı Uykusuzluk

Heyecan veya gerginliğe bağlı birkaç gece süren uykuya dalma veya sürdürme problemidir. Üç aydan daha kısa sÜrer. Örneğin, evden uzakta olunduğunda, yeni bir işe başlama, önemli bir sınav veya spor aktivitesi öncesi, önemli bir iş toplantısı öncesi veya bir tartışma sonrasında, zaman dilimi ötesindeki yolculuklar sıklıkla görülür. Stresli durum sona erdiğinde ya da kişi uyum sağlamaya başladığında uyku normale döner.

Kronik Uykusuzluk

En az bir ay sürer. Çoğunlukla uykuları hakkında endişelenen kişilerdir. Psikolojik destekle, altta yatan sorunun belirlenip ortadan kaldırılması tedaviyi sağlar.

Öğrenilmiş Uykusuzluk

Eğer stresli dönemlerde uyuyamıyorsanız ve gece uyumak için çok çaba harcıyorsanız giderek öğrenilmiş hale gelebilir. Yatağa gitmeden önce yapılan şeyler uyku sorunlarını hatırlatır ve aniden daha uyanık hale geçmenize neden olur. Oysa yatakta olmadığında, kanepede, gazete okurken, televizyon izlerken kolaylıkla uyurlar. Stresli uykuyu hatırlatan şeyleri "öğrenmeme" ve yeni uyku alışkanlığını öğrenme ile tedavi sağlanır.

Yaşam Tarzı

Gece kahve ya da sigara içiyorsanız, uykuya dalmanızı engelleyebilir ya da uykunuz daha az dinlendirici olur. Kilo verdiren ilaçlar, alerji ve astım ilaçları, soğuk algınlığı ilaçları uyarıcı madde içerir ve uykuyu bozabilir.

Genellikle yatmadan önce içilen bir bardak şarabın uyumaya yardımcı olduğunu düşünülür. Ancak alkol, uykuya dalmayı sağladığı halde, uyku içerisinde kısa sürelerle uyanmalara neden olur.

Vardiyalı çalışanlarda , uykuda bozulmalar sıktır. Bu durum çalışma saatleri sürekli değişen kişilerde de olur. Belirli zamanlarda uyuma ve diğer zamanlarda uyanık kalmaya programlanma iyi bir uykuya yardımcı olur. Her sabah aynı saatte uyanmak uyku şeklinizi sabitlemek için bir yöntemdir.

Düzenli egzersiz daha iyi uyumayı sağlar. Egzersiz yapmak için en iyi zaman öğleden sonrasıdır. Yatma vaktine yakın egzersiz yapmayın.

Uyku hapları doktor kontrolünde kullanılmalıdır. Bazı uyku hapları, uzun süre kullanılırlarsa işe yaramaz hale gelir. Aniden kullanmayı bırakırsanız da uykunuzu bozabilir. Azaltarak kesmek gerekir.

Çevresel Faktörler

Yatak odasını mümkün olduğunca sessiz olmalıdır. Gürültülü ortam uykuya dalmada bozulmaya da uykuda bölünmelere neden olarak uykuyu bozarlar.

Yatak odasını karanlık tutmak gereklidir. Bunun için kalın perdeler kullanabilirsiniz.

Tedavi

Kötü uyku alışkanlığına bağlı uykusuzlukta sadece bilgi verme ve eğitim yardımcı olabilir.

Uykusuzluk öncelikle doğru tanınmalı ve tedavi seçenekleri bir uzmanı ile tartışılmalıdır.

İlaç tedavisi gerekli ise en iyi tedavinin ve ilacın hangisi olduğunu saptamak için bir uzmanınızla görüşün. Birçok zaman dilimini geçen uçuşla 'Jet lag' gelişir. Hem uykusuzluğu hem de gündüz aşırı uykululuğu tetikleyebilir. Bir gece uçuşu sırasında uçakta uyumanızı sağlayacak uygun uyku ilacı , uykunuzu düzenleyerek gündüz aşırı uykululuğu azaltabilir. Vardiyalı çalışanlara bazen uykuya dalmayı kolaylaştıracak ilaç verilebilir. Bu, gündüz uykululuğu azaltabilir ve yeni programa uyuma yardımcı olabilir. Stresli dönemlerde uygun ilaç kullanımı uykusuzluğu olan kişilerde uyku problemlerini engelleyebilir.

Uykusuzluğu olanlar yatakta daha fazla zaman geçirirler, bu durum uykuyu böler ve hayal kırıklığını yaratır. Uyku kısıtlama ile yatakta geçirilen zamanı azaltılır ve uykunun daha etkin olması sağlanır.

Bazen yatak odası, işlerin yapıldığı ya da üzüntülü düşüncelerin, tartışmaların yaşandığı yer halini alır. Bu aktiviteler ve düşünceler uyarıcı olarak sıklıkla uykuyu engeller. Uyarıcıları kontrol etmek ve uzaklaştırmak uykuya daha çabuk dalmayı kolaylaştırır. Bunun için sadece uykulu hissettiğinizde uyumaya çalışın. Uykulu hissetmiyorsanız ve 20 dakika içinde uykuya dalamazsanız, yatak odanızdan çıkın ve başka bir yerde sakin bir aktiviteye başlayın. Kitap okuyun, hafif bir müzik dinleyin.Yatak odanıza sadece uykulu hissettiğinizde geri dönün. Tatil günlerinizde ve hafta sonlarında dahi düzenli bir uyanma saatini koruyun.Yatak odanızı sadece uyku ve cinsel ilişki amacıyla kullanın. Her gece yatağa gitmeden önce Ilık banyo veya okuma gibi rahatlamanıza yardımcı olan aktiviteler yapın. Yatma vaktinden altı saat öncesinde ağır egzersizden, alkollü içeceklerden, sigara veya diğer nikotin içeren gıdalar kaçının. Yatağa aç olmayın, fakat ağır yemekler de yemeyin. Endişelerinizi bir aile üyesi veya arkadaşınızla paylaşın. Duygularınızı bir günlüğe yazarak ifade edin. Sıkıntı vermeye devam eden duygularınızı uzmanınızla paylaşın.

Gün içinde uyumaktan kaçının. Ancak , öğle yemeğinden sonra yarım saat kadar şekerleme yapın.

Gevşeme ve rahatlama için sakin bir ortamda hoş düşüncelere odaklanmaya çalışın.

Hatalı bilgi işleme ve düşüncelerin düzeltilmesi amacıyla BİLİŞSEL TERAPİ uygulanması ,uykunun başlatılmasını kolaylaştırır ve gün içindeki endişenin azaltılmasını sağlar, böylece uykusuzluğun giderilmesinde faydalı olur

Gündüz Aşırı Uykululuk Hali

Uyanıkken kısa süreli dayanılmaz uyku atakları ve kişinin kendini sürekli uykusuz hissetmesi hastalığın ana belirtisidir.

Gündüz aşırı uykululuk hali birçok hastalık için ortak bir belirti olsa da, unutulmaması gereken en önemli hastalıklardan birisi "Narkolepsi" dir. Narkolepside ayrıca 'katapleksi' adı verilen gülme, şaşırma, korkma gibi aşırı heyecanla ortaya çıkan olduğu yere yığılma şeklinde kas gücü kaybı olabilir.Çok hızlı uykuya dalma, dalar dalmaz çok canlı, korkunç rüyalar veya halüsinasyonlar görme olur.Karabasan olarak bilinen Uyku Paralizisi (sabah uykudan uyanıldığı sırada, bilinç yerinde olmasına rağmen kısa süreli hiçbir organını hareket ettirememe, felç olmuş gibi hissetme) hastalığın diğer belirtileridir. Narkolepsinin nedeni tam olarak bilinmiyor.

Son yıllarda "Hipokretin" denilen bir hormonun düşük seviyede olduğu, bu hormonu salgılayan genetik yapının bozuk olduğu belirlenmiştir. Narkolepsi düşünülen hastaya polisomnografi denilen "uyku testi" yapılır. Bu testin normal çıkması beklenir. Gündüz uykululuk halinin subjektif ("Epworth uyku skalası" gibi anketlerle) ve objektif (MSLT veya MWT gibi testlerle) değerlendirmeleri vardır. Uyku testi yapılan gecenin ertesi günü ise "MSLT" denilen "gündüz uyku testi" tanı koymaya yardımcıdır. Narkoleptik hastalarda 2 saat aralarla yaklaşık 4-5 kez 20'şer dakikalık uyku çekiminin yapıldığı MSLT testinde normal insanlardan çok daha erken şekilde uykunun lk 5-10 dakikasında REM uykusu denilen uyku fazına rastlanır.

En sık "İdiopatik Hipersomni" denilen hastalık ile karışır. Bu hastalıkta narkolepside gözlenen halüsinasyonlar, katapleksi ve uyku paralizisi gibi belirti ve bulgular olmaz.

Nadir görülen bir hastalık olan 'Kleine – Levin Sendromu' da unutulmamalıdır. Bu hastalıkta günde 16 saatin üzerinde uyuma (3 – 15 gün sürebilir), aşırı yemek yeme veya cinselliğe aşırı istekli olma gibi belirtiler gösterebilir. Daha genç yaşta, stres sonrası veya bir enfeksiyon sonrası ortaya çıkması beklenir.

Tedavide uzman psikiyatri ve nöroloji hekim takibi önemlidir. Katapleksi, halüsinasyonlar ve uyku paralizisi gibi durumları düzeltmek için 10 – 20 mg/gün Clomipramin tedavisi, gündüz uykululuk halini düzeltmede ise Modafinil 100 – 400 mg/gün günümüzde en geçerli tedaviyi oluşturur.

Ayrıca uyku hijyeni ile ilgili öneriler yararlıdır.

Parasomni

Uykuda anormal davranışlarla seyreden uyku buzuklukları olur. Bazen sıklaşır, şiddeti artar ve tedavi gerektirir.

Konfuzyonel uyanma, uyurgezerlik ve uyku terörü uyanıklık bozukluları içinde en sık görülen parasomnilerdir . Çoğunlukla rüya görülmeyen, uykunun en derin döneminde olur. Kişi bazı karışık davranışları yapabilmesine karşın gerçekte uykudadır ve yaptıklarını hatırlamaz. Çocuklarda sıktır. Bazen yorgunluk, ateşli hastalık veya bazı ilaçlar neden olabilir.

Uykuda ağlama ve şaşkın şekilde gezinme, bebeklerde ve çocuklarda sık rastlanır. Bazen erişkinlerde de olabilir. Bu sırada uyandırmak güçtür, yarım saate kadar uzayabilir. Çoğunlukla uyandığında , ne olduğunu hatırlamaz ve tekrar gidip uyumak ister.

Daha büyük çocuklarda uyurgezerlik sıktır. Bazen sadece yataktan kalkar ve birkaç adım atar. Ancak bazen de evin dışına bile çıkabilirler. Bazen konuşurlar ama ne dedikleri anlaşılmaz, karmaşık şeyler yapabilirler. Bu sırada yaralanmalar olmaması için önlem alınması gerekebilir. Çoğunlukla tedavi gerektirmez. Ciddi bir hastalığın belirtisi değildir, o sırada yaşanan gerginlik ya da yorgunluk neden olabilir. Çocuklarda, yaş ilerledikçe sıklığı azalır.

Uyku İle İlişkili Yemek Yeme uyurgezerliğin nadir bir şeklidir. Genç kadınlarda daha sıktır.

Uyku Terörü: Uykuda şiddetli korku ve tüyleri ürperten bir çığlıkla başlar. Göz bebekleri büyür, nefes alması hızlanır, terler ve çok hareketlidir. Yataktan atlar; odanın ve hatta evin içinde çılgın gibi dolaşır. Bu sırada hem kendilerine hem de etrafındakilere zarar verebilir. Çevresindekileri dehşete düşürür. Kişi, farkında değildir, uyandığı zaman hiçbir şey hatırlamaz. Kabus veya kötü rüyalardan en büyük farkı da budur, yani olay rüya ile ilişkili değildir.

Hipnagojik halusinasyon, uykuya dalmadan hemen önce uyanıkken rüya görme durumlarıdır. Bu rüyalar gerçek gibi olduğu için ürkütücü olabilir.

Uyku felci (karabasan) ise uyanıldığında kol ve bacakların felç olmuş gibi hareket ettirilememesidir. Çoğunlukla bir rüyadan sonra olur.

Hipnagojik halusinasyonlar ve uyku felçleri birlikte olabilirler. Narkolepsi hastalığında sıktır. Bunun dışında uykusunu alamamış kişilerde de olabilir.

REM Uykusu Davranış Bozukluğu: Rüyalarımızın çoğunu gördüğümüz Hızlı Göz Hareketleri uykusu döneminde, normalde solunum kasları dışında tüm kaslar felç gibidir. Bu felç olma durumu tam gerçekleşmediğinde kişi rüyalarında yaptıkları şeyleri bir anlamda oynarlar. Bu durum hem kendisine hem yakınlarına zarar verebilir. Tedavisi ilaçlar ile yapılır.

Uykuda İrkilmeler: Tüm vücutta uykuya dalarken ani irkilme olur. Bazen ani ışık veya ses algılama şeklide de olabilir. Çoğunlukla zararsızdır.

Diş Gıcırdatma (Bruksizm): Şiddetli durumlarda ağız içine bazı aletlerin takılması gerekebilir. Tedavisi için altta yatn gerginlik sebepleri ortadan kaldırılması gerekir.

Ritmik Hareket Bozukluğu: Çoğunlukla çocuklarda görülür. Başın veya vücudun sallanması veya başın sağa-sola çevrilmesi şeklinde olur. Uyku başlamadan hemen önce veya uyku sırasında ortaya çıkar. Bazı şiddetli durumlarda tedavi gerekebilir.

Kendine ya da etrafındakilere zarar verebilecek tehlikeli durumların oluşması halinde, aşırı yemek yemeye veya çevresindekileri rahatsız etme durumunda, gündüz aşırı uykululuk durumlarında ve çocukluktan sonra bu yakınmalar devam ediyor ise yine mutlaka uzman yardımı ile tedavi gerekir.

Uyanıklık bozukluğu olan kişinin yaralanmasını önlemek için basit önlemler alınmalıdır. Yatak odasındaki eşyaların, yaralanmaları önleyecek şekilde düzenlenmesi, pencerelerin, kapıların iyi kapatılması, kilit veya alarm takılması alınabilecek önlemlerdir.

Psikiyatri Antalya, Antalya Psikiyatri Merkezi, Lara, Muratpaşa, Antalya.

Psikiyatri Uzmanı ve Psikoterapist Emine Filiz Uluhan.