Çocuk Eğitiminde Ödül ve Ceza

Ebeveynler çocuklarını yetiştirirken ödül ve ceza konusunda sık sık belirsizlik yaşar. Aslında her iki yöntemin amacı “disiplini” sağlamaktır. Bu yazımızda çocuk eğitiminde ödül ve ceza sistemini, çocuğa disiplin verirken ödül ve cezanın nasıl olması gerektiğini anlatacağız.

Disiplinin amacı çocuğa hayatın kuralları olduğunu öğretmektir. Çocuğu sağlıklı bir şekilde yetişkinliğe hazırlayabilmektir. İstenilen davranışları öğretmek, kendini denetlemesini sağlamaktır. Disiplinin ilk şartı ebeveyn ile çocuk arasında uyum, iletişim ve ilişkidir.

Bir ebeveyn olarak çocuklarınıza sınır koyabilmeniz önemlidir. Paylaşmayı öğretmek, diğer insanlara saygılı davranmak ve beklemesini bilmek gibi yaşamın içindeki kuralları öğretmek ebeveynlerin sorumluluklarıdır.

Çocukların tüm isteklerini hiç beklemeden yapmak doğru değildir. Çocuğunuzun bazı isteklerine hayır diyebilmek ve uyması gereken kuralları öğretmek gerekir. Ödül ve ceza çocuk yetiştirmede sık başvurulan ve birlikte anılması gereken kavramlardır.

Ebeveynler, çocuktaki olumlu bir davranışı pekiştirebilmek için ödüle, olumsuz bir davranışı ortadan kaldırabilmek ya da söndürebilmek için cezaya başvurur. Aslında ödül yöntemi ile ebeveynler çocuğun içsel motivasyonunu desteklemek ister. Amaç, olumlu davranışı takdir etme isteğidir.

Maddi ve manevi olmak üzere iki tip ödül yöntemi vardır. Örneğin, odasını toplayan bir çocuğa “ben söylemeden odanı topladığın için teşekkür ederim” diyerek sarılabilirsiniz. Ya da ödevlerini yapmış bir çocuğa ders çalıştığı için, çabasını teşvik etmek amacıyla olumlu telkinlerde bulunmanız yeterli olacaktır. Çünkü ders çalışmak, ödevlerini yapmak ya da odasını toplamak çocuğun sorumlulukları olan davranışlardır ve bunları yerine getirdiği için çocuğa maddi bir ödül verilmesi doğru değildir.

Fakat çalışmalarından dolayı sınavda iyi bir derece kazanmış olan çocuğa istediği bir kitap, paten ya da oyuncağı alarak ödüllendirebilirsiniz. Böylece yerinde ve dozunda verilen bir ödülle, çocuğun motivasyonunun olumlu gelişmesine katkı sağlamış olursunuz. Ebeveynlerin ödül yöntemini uygun ve doğru zamanda kullanamamaları ödül yönteminin etkinliğini kaybetmesine yol açar. Çocuğu her olumlu davranışında sürekli maddi olarak ödüllendirmek zamanla ödüle karşı alışkanlık gelişmesine neden olur.

Ödül yöntemi, kısa vadede etkili gibi gözükse de çocuk o anda ödüle ulaşabilmek için istenilen davranışı yerine getirir.Fakat ödül ortadan kalktığı zaman yapması beklenilen davranışı yerine getirmez. Bu nedenle sürekli ödül verilmesi, çocuğun bu duruma alışmasına neden olur ve çocuk ödülden haz almamaya başlar.

Çocukların isteklerinin ardı arkası kesilmez ve bitmek bilmeyen istekler de ebeveynleri çıkmaza sokar. Bu nedenle yöntem etkinliğini kaybeder. Çocuk kendi sorumluluğu olan durumları bile yapmadan önce ödül beklemeye alışır. Bu durum sorumluluk bilincinin gelişmesini zedeler.

Çocuklarınızı olumlu davranışları karşısında ödüllendirmek istiyorsanız, onu ne kadar çok sevdiğinizi dile getirerek yapabilirsiniz ya da sizin için ne kadar değerli olduğunu anlatabilirsiniz. En etkili ödül yöntemi sevmeyi, sevilmeyi ve ne kadar değerli olduğunu çocuğunuza hissettirebilmektir.

Ebeveynlerin çocuk yetiştirmede bilmesi gereken bir diğer önemli nokta ise; problemli çocuk değil, problemli davranış varlığını kabul etmektir. Ebeveynler problemli davranışı ortadan kaldırmak için ceza yöntemine başvurur. Ancak, cezaya başvurmadan önce çocuktaki istenmeyen davranışın nedenleri üzerine düşünmek ve araştırmak gerekir. Bu istenmeyen davranışla ilgili önce konuşmak, davranışın hatalı olduğuna dair dikkat çekmek önemlidir. Tabi ki davranışın sonuçları büyük sorunlar getirmiyorsa, öncelikle bu davranışı onaylamadığınızı çocuğunuzla konuşarak uyarmayı deneyin. Her şeyden önemlisi çocuğunuza rol model olarak ve yol göstererek istenmeyen davranışı anlaması konusunda yardımcı olabilirsiniz. Tüm bu uyarıları yaparken sakin ve sabırlı kalabilmek gerekir. Çünkü çocuğunuzla olan iletişiminizde kullandığınız dil çok önemlidir. Eğer çocuğunuz tüm bu uyarılara rağmen hatalı davranışını tekrarlamaya devam ediyorsa yaşına uygun ve fiziksel anlamda canını acıtmayacak bir ceza belirleyerek uygulayabilirsiniz.

Çocuğa yaptığı davranışın neden hatalı olduğunu ve neden ceza aldığı konusunda bilgilendirme yapmanız önemlidir. Ceza verilerek kısa süreli olumsuz davranış engellense bile sürekli cezaya başvurulması ebeveyn-çocuk ilişkisini ciddi anlamda etkileyen, zarar veren bir yöntemdir. Çocukta kin ve nefret gibi negatif duygularının oluşmasına neden olur. Ceza yöntemiyle kontrol edilen çocukta hırçın ve agresif davranışlar sık gözlemlenir. Uygulanan katı cezalar, çocukların özgüven gelişimine zarar verir ve şiddete yönelimi artırır. Fiziksel ve duygusal anlamda acı veren hiçbir yöntemin ceza aracı olarak kullanılması uygun değildir.

Ebeveynlere Tavsiyeler:

*Çocuğunuzun her isteğini hemen yerine getirmeye çalışmayın. Hayır diyebilmek, sınır koyabilmek, beklemeyi öğretmek çocuk yetiştirmede önemlidir.

*Çocuğunuza kurallar koyun.

*Çocuğunuzla iletişiminizde emir kipiyle cümleler kurmayın. ”Yapar mısın ya da giyer misin? “ şeklinde konuşun.

*Çocuğunuzla kısa ve öz konuşmaya çalışın.

*Çocuğunuzun hatalarında direkt ve olumlu bir dil kullanarak söyleyin. Örneğin; “yaramazlık yapma demek yerine evin içinde koşturduğun zaman komşularımız rahatsız olabilir.” şeklinde anlatın. Çocuk yetiştirirken dilinizi olumluya çevirmeniz önemlidir. Örneğin, odasında oyun oynamak yerine salonda oynayan bir çocuğa “ salonda oyuncaklarla oyun oynanmaz demek yerine oyuncaklarınla odanda oynayabilirsin” şeklinde yaklaşım sağlayabilirsiniz.

*Çocuğunuzun hatalarında onu direkt cezalandırmak, eleştirmek yerine iletişim becerilerini etkin bir şekilde kullanmayı deneyin. Sen dili konuşma biçimi karşı tarafı suçlayıcıdır. Sen dili yerine ben dilini kullanmayı seçin.

*Ceza vermeden önce tedbir almayı unutmayın. Çocuğunuzun öfkelendiği durumların farkına varın ve onların çözümlerini konuşarak değiştirmeyi deneyin. İnatlaşma durumunda seçenek sunun.

*Ve son olarak, çocuğunuzla olan iletişiminizde anne-baba olarak sabırlı ve tutarlı bir şekilde hareket ederek disiplin sağlamayı deneyin.

Psikolog Funda Buharalı.